Logo

لەپاش شەری یەکەمی جیهانی ولەت و پەت بوونی ئیمپەراتۆریی عوسمانی، کوردستان کەوتە ژێر دەسەڵاتی چوار دەولەتی ترکیە، ئێران، ئێراق وسوریە وبەشە سنووریەکانی ئەوان پێکدێنێ. ئێراق وسوریە ماوەیەکی دورودریژ لەژێرچاوەدێریی نیزامی ـ سیاسی وئابووری ئینگلیس وفەرانسەدا بون. 
بەوچەشنە، کوردستان بەوهەلکەوتە تایبەتمەندیە جیوپۆلیتیکەی خۆیەوە، راستەوخۆدەگەل دەولەتی پێشوی یەکێتیی کۆماریەکانی سۆسیالیستی شورەوی ودەولەت گەلی عەرەبی رۆژهەلات پێوەندیدار دەبێ.لە پێوەندیدا دەگەل بوردی نیزامیی  جیوپۆليتیکی کوردستان دەبێ بەتایبەتمەندیەکانی پانتای زەوی وبەتایبەتی بیچمی کێوشاخیی ئەوێ لەبەرچاوبگیرێ. تەقریبەن تەواوی ئەو سەرزەمینە لەرێگای زنجیرە چیا بەرەوپانتا وتائەندازەیەک روو بەنیوەرۆژیشەوە، دەرەدراوە، وەک بلیی سروشت، کوردستانی بەشکڵی قەلایەکی گەورەی تەبیعی دروست کردوە تا هێرشە نیزامیەکان بۆ وێ وەزەحمەت خستبێ. لە هەمانکاتدا، تایبەتمەندیەکانی ناوچەیی لەوێ وەک کێوشاخی بەدارستان، دۆڵ ودەرەی بە پێچ وخەم، ئاووهەوای سروشتی دەولەمەندی کوردستان، هۆی سەرەکیی هەموگیروگرفتەکانی کوردە،.بێشک دەبێ نەووت لەرەدیفی یەکەم دابندرێ. ناوچەی نەووتی کەرکوک" لە باشووری کوردستان" لەروانگەی دەولەمەندی وساحێب بەهرەیی، گرینگیی جیهانیی هەیە. لەناوچەکانی دیکەی باشووری کوردستان "لەموسڵەوە بەرەوباکوور و هەروەها لە ناوچەی خانقین"، لە باکوور "سێگۆشەی گارزان گەرمک، رامان"، لە رۆژهەلاتی کوردستان " لەدەوروبەری کرماشان" و لەرۆژئاواش کانگای نەوت هەیە.
نەووتی کوردستان گەلێک تایبمەندی خۆی هەیە، یەکیک لەوانە دەرهێنانی هەرزان وسەهل وهاسانیی گواستنەوەیە، بەتایبەتی لەکانگاکانی کەرکوک دا کە جاری واهەیە لەیەک مێتریدا دەگاتە نەوت و بەهای بۆشکەنەوتێک لە روانگەی قیمەتەوە ریکوردی جیهانیی هەیە. تایبەتمەندیی دوهەم دەوەدایە کە لەباکوورو لەرۆژاواش کانگای دەسترەسی بەسوختی تروئاوەکی هەیە وئەومادەیەش بۆکانگانەوتیەکانی سەرجەم لە ئێراق دا، گرینگێکی تایبەتی خۆی هەیە. سێهەم لە تایبەتمەندیەکان لەوەدایە کەنەوتی کوردستان لەجیرانەتیی کانگا نەوتیە جیهانیەکان « زێڕی ڕەش» لە خەلیج هەڵکەوتوە وهەر چەشنە ئاڵوگۆرێک لە پێوەندیدا دەگەل نەوتی خەلیجی فارس بێتە ئاراوە لە سەر نەوتی کوردستانیش شوێنەوار دادەني.
هەڵبەت نابێ گشتە کانگاکانی دیکەی کوردستانیش، وەک کانگاکانی، بەردی کۆرۆم، بەردی ئاسن ،مس وئۆرانیوم کە لەودوییانەدا لەباشوری کوردستان دۆزراوەتەوە لە بیر بکرێت.
لە کوردستاندا مەجالی گونجاو وخوازیار بۆ کشتوکاڵ وجەنگەڵداری لەبارە. زەخیرە ژێرزەویەکانی ئابووری کوردستان کە مەنبەعە ئاویەکان دەگرێتە بەر، خاوەنی تواناییەکی فرەگەورەی ئێنێرژیی هەیە کە بەزیاترلە ٩٠ میلیاردکیلۆوات لەسەعاتێکدا مەزەندەدەکرێ ئەوەش تەنیا هەرلە باکوورکوردتاندا کاریگەریی خەڵکی ـ حەشیمەتی سەرەرای بیچمی شاخاویی کوردستان، پرایەتیی حەشیمەت لەبەرەکەتی زەوی وزاری بە حاسڵ، بگوێرەی نموونەی مامناوەندیی سەرنشین لە ئاسیادا « دەگاتە سەرانەی ٤٥ کەس لە هەرکیلۆمێتری چوارگۆشەدا. لەحالی حازردا کۆی سەرنشینیی کوردستان خۆ لە ٤٠ میلیۆن دەدا کەزیاتریش هەرکوردن. زیادبونی نفوسی کوردەواریی دەگەل کێشەو ئاستەنگیەکانی سیاسی وزانستیانە لەوێ هاوتەرازن. رێژەی گەلیی ونەتەوەیی کورد بەهۆی هەل ومەرجی زۆرنالەبار ولێکدابرانی ئەوخەڵکە بەمەرزوسنووردابڕینی دەولەتان سەدەمە و زەرەری زۆری پێگەیشتوە. لەورێ وهۆیەوە، نەتەوەی کورد لە روانگەی تایبەتمەندیە بەرچاوەکانی گەلیی وەک یەک نین و بەفۆڕمی موزایەکی دیاریی دەدا. ئەوکێشە یە بەرلەهەر شتێک مەربوت دەبێ بەزمانەوە. زمان وەک نموونەیەکی دیاری کۆمەڵگای شێواوی کوردەوای نەتەنیا هەر وەک سەبەبێکی فەرهەنگی بەلکە وەک کاریگەرێکی سیاسیش دیاردەکەوێ. چارەنووسی مێژوویی کوردەواری بە شێوەیەک شکڵی گرتوە کە ئاستەمە مەزهەب بتوانێ نەخشی وێکگرتنەوەی پێبدا. هەرچەند تارادەیەکی زۆر کوردەکان موسوڵمان وسوننی مەزهەبیشن بەڵان دیانەت ودینداریی لەکۆمەڵگەی ئێستای کوردەواریدا هیچ کاریگەریەکی ئەوتۆی نیە. لەحالی حازرداوەک یەکنەبوویی مەزهەبی ورەگەزی و فەرهەنگی بۆ کوردەکان، کاریگەرێکی زۆری لەکێشە نەتەوەیی،سیاسی وسەربەخۆیی کوردە کاندا نیە.
لە روی قەومیەوە زۆربەروونی دەگەل خەلکی دیکەی ولاتانی کە دەگەلیان دەژین جیاوازیان هەیە. لەروانگەی زمانەوە بەتایبەتی لە ترکیەدا،عێراق وسوریە، لەروانگەی ئایینەوە لە ئێران وتارادەیەک دەگەل ئێراق وسوریەش، لەروانگەی تەرتیباتی کۆمەلایەتیوە وەک یەک نەچوو وناکۆکن. ئەوناتەباییانە سەرچاوەی گەلێک لەنایاریەکانی بەردەوامن لەزەمانی ئێستادا. کاردانەوەی هەڵوێستە سیاسیەکانی زیاد لەئەندازە بەتایبەتی لەوشۆێنانەی کە بزوتنەوەی نەتەوەیی بەردەوامە، کاریگەریی هۆ کۆمەلایەتی ـ ئابووری کە لەدیاردەکانی جیهانی سێهەمن، لەکوردەواریشدا بەتەواویی بەردەوامە بەوشێوەیە کوردەکان گەورەترین « کەمایەتی نەتەوەی» نەتەوەین لە ئاسیای رۆژاوا وهەراوترین خەلکی جیهانن کەلەدیاری کردنی چارەنووسی خۆیان، بێبەش کراون. کوردەکان بەچەشنێکی وەک یەکنەچو لەوڵاتانی جیاوازدا بەربڵاون، تا ئەو رادەیەی کە نیزیک بە ٤٧ لەسەت، لە ترکیە، نیزیک بە٣٢ لەسەت لە ئێران، نیزیک لە ١٦ لەسەت لەئێراق ونیزیک لە ٤ لەسەت لەسوریە ویەک لەسەت لەولاتانی شورەویی پێشو دان. بەگوێرەی رای هێندێک لە بەراوردکاران سەرەرای هەموو گیروگرفتێک ٨٤ تا ٩٤ لەسەتی کوردەکان نیشتەجیی کوردستانن تەرکیبی قەومی کوردستان لە هەزارسالی رابردوی کوردستان بەهۆی سەروژێری ئالوگۆرەسیاسەکان لەوی ئاڵوگۆری زۆری بەسەر دا هاتۆە. لەبەرهەمی سیاسەتی خەلک کوژیی وکردەوەی نیزامی وهەنگاوی شۆویستانەی دەوڵەتان لەرۆژهەلاتی ئانادۆلی کە ئێستاکە کوردستانی ترکیە دەوێدایە،  زۆربەی ئەرمەنیەکان بەشکلی گشتی لەئاراداچون بۆیە پێکگریی نەتەوەیی بەقازانجی کوردەکان لەوێ گۆراوە قەومی کورد لە بەرهەمی کۆچی ئیجباریی سالەکانی ٢٠. و٣٠ میلادی کە حکومەتی ترکیە بەرێوەی برد ئاسیبی زۆری وێکەوتوە. لەبەرهەمی گوشاری ترکەکان لەوێ کشانەوەی کوردەکان بۆ دەرەوەی ولات لەزیادبووندایە. ئالوگۆر لەتەرکیبی قەومیی کوردستان لە زەمانی ئێمەدا بەتایبەتی لەوشۆێنانە بەردەوامە کە خەباتی نەتەوەیی لەبرەودابوە.
لەکوردستانی ئێراق وسوریە دەولەت هەدەفمەندانە و بەتایبەتی لەناوچەسنوریەکان، سیاسەتی نیشتەجێکردنی عەرەبی لەناوچە ستراژیەکان ئەنجامداوە. بەو چەشنە جیاوازلەوەی زەمینەی قەومیی کافی لەوێ، کێشە نەتەوەییکان لەوشۆینانە بەردەوامە هەرچەند لەورێگایانەوە و بەوکردەوانە،گرینگیی کێشەی  کورد لەو ولاتانەی کوردستانیان دابەشکردوە لەبرەونەکەوتوە.
کاریگەریەکانی کۆمەلایەتی وئابووری. ناوچە کوردنشینەکانی ترکیە، ئێران، ئێراق وسوریە لە روانگەی بەرەوپێشچوونی نزمی ئابووری، پێوەندیی ورێکخراوەیی کۆمەلایەتی وهەروەهافەرهەنگی ناوخۆیی، لەبەراورد دەگەڵ ئەو ولاتانەو ناوچە پێشکەوتوەکانیان، لەسەریەک فەرق وجیاوازێکی زۆریان هەیە. ئەوناتەباییانە بەگشتی لە پێوەندیدان دەگەل هەلومەرجی ناوخۆیی ودەرەکی کە خەڵکی کورد سالیانێکی دوورودرێژە یەخەگیری بوە « شەری بێ پایان، شۆرش، سەرکوت، کەموکوڕیی شێوەعادتیی بازرگانیی زەمینی لە رێگای خاکی کوردستانەوە ولەهەموان گرینگتر نەبونی دەوڵەتیێکی نەتەوەیییە کەگرینگترین ئامراز وشەرت وشروتە بۆ پێشکەوتوویی لە هەربارەوە خۆرێک کاریە کۆمەلایەتیکانی کۆمەڵگەی کورد هێڵە لەناوچوەکانی خۆی پاراستوە وپاشماوەکانی نیزامی عەشیرەتی وەک دیاردەیەک لە سیستمی کەونی فئۆدالی لەوێدا بەرچاوە. ئەورەفتارەکەون ئارایە لەگشت هەڵسوکەوتەکانی پێکهێنەری کۆمەڵگەی کوردەواری خاوەن نفوزە وشوێنەواری خۆی داناوەتە سەر چارەی رەوانناسی خەلکەکەی خۆی لەزەمانی هاوچەرخدا، لەژێرکاریگەریی بەروپێشچوونی بێوەستانی دەوروبەری کورد، شێوەی کەونی کۆمەلگەی کوردەواریی خەریکی گۆڕانە. لە هێندەک ناوچەی کوردستان، تەنیا هەر بیرەوەریەکانی هەلسوکەوتەکانی عەشیرەتی ماوەتەوە.
بۆ درێژەی بابەت بڕوانە بەشی سێهەم کە بەشی کۆتاییە